Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym

• 2022-03-18

Opublikowana w dniu 12 marca 2022 r. ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz. U. poz. 583 z późn. zm.; dalej także jako „specustawa”) wprowadza szereg rozwiązań związanych z inwazją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę ułatwiając m. in. kwestie dotyczące legalizacji pobytu uchodźców z terenów ogarniętych wojną, a także podejmowania przez nich pracy czy edukacji na terenie RP. Co ciekawe, rozwiązania dotyczące powierzania pracy obywatelom Ukrainy, powinny znacznie ułatwić powierzenie zatrudnienia nie tylko wojennym uchodźcom, ale wszystkim obywatelom Ukrainy przebywającym legalnie w Polsce.

Legalizacja pobytu

Ustawa zapewnia legalność pobytu obywatelom Ukrainy, a także ich małżonkom nawet jeśli nie posiadają oni obywatelstwa ukraińskiego, jeśli przybyli oni na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa w okresie od 24 lutego 2022 r. i deklarują zamiar pozostania na terytorium RP. Ich pobyt uznaje się za legalny w okresie 18 miesięcy począwszy od wskazanej wyżej daty. Legalny jest także pobyt dziecka urodzonego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez matkę, która spełnia warunki określone w zdaniach poprzednich, w okresie tam wskazanym (w dalszej części opracowania te osoby będą określane także jako „obywatel Ukrainy”). Jeśli obywatel Ukrainy dysponuje Kartą Polaka, to warunki wskazane powyżej stosuje się również odpowiednio do wszystkich członków jego najbliższej rodziny. Osoby, które przekroczyły granicę na stary paszport lub bez dokumentów otrzymywały ważną 15 dni zgodę Komendanta Straży Granicznej i mogły składać wniosek odpowiednio o pobyt czasowy lub deklarację o chęci uzyskania statusu uchodźcy. Przepisy specustawy natomiast nie obejmują takich osób (które złożyły jeden ze wskazanych wyżej wniosków lub deklaracji), jednak ustawodawca przewidział tu dla nich rozwiązanie – jeśli wniosek lub deklaracja zostanie przez taką osobę wycofany, zostaną one objęte specustawą na zasadach ogólnych. Dodatkowo uchodźcy z Ukrainy mogą wystąpić o nadanie numeru PESEL w urzędach gminy oraz o utworzenie i potwierdzenie Profilu Zaufanego. Osoby te będą mogły także korzystać z aplikacji mObywatel do pobrania, przechowywania i prezentacji dokumentów elektronicznych. Prawo do legalnego pobytu uchodźca utraci, jeśli opuści terytorium Rzeczpospolitej Polskiej na okres przekraczający 1 miesiąc. Jeśli obywatel Ukrainy przebywał na terenie RP na podstawie wizy krajowej i ostatni dzień jego pobytu wypada po 24 lutego 2022 r., z mocy prawa wiza jest przedłużana do 31 grudnia 2022 r., przy czym wiza taka nie uprawnia do przekraczania granicy (ten ostatni zapis nie dotyczy kierowców wykonujących transport międzynarodowy lub niezarobkowy międzynarodowy przewóz drogowy). Analogicznie ulega wydłużeniu okresy zezwolenia na pobyt czasowy, a termin do opuszczenia przez obywatela Ukrainy terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, o którym mowa w art. 299 ust. 6 ustawy o cudzoziemcach ulega przedłużeniu o 18 miesięcy, podobnie jak termin dobrowolnego powrotu, o którym mowa w art. 315 ust. 1 wskazanej wyżej ustawy. Również o 18 miesięcy wydłużeniu ulega z mocy prawa okres ważności kart pobytu, polskich dokumentów tożsamości obywateli Ukrainy, dokumentów „zgoda na pobyt tolerowany”, jeżeli ostatni dzień ich okresu ważności wypada po 24 lutego 2022 r. O 18 miesięcy wydłużana jest także ważność wiz Schengen, a także możliwość pobytu w ramach ruchu bezwizowego. Również 18 miesięcy trwać może legalny pobyt obywatela Ukrainy, któremu komendant placówki Straży Granicznej na odcinku granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Ukrainą zezwolił na wjazd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej ze szczególnych względów (na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach).

Pomoc socjalna

Jeśli chodzi o pomoc socjalną, wojewodowie mogą zapewnić obywatelom Ukrainy, którzy opuścili kraj w związku z inwazją Rosji pomoc w: zakwaterowaniu; zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego; zapewnieniu transportu do miejsc zakwaterowania, o których mowa w pkt 1, między nimi lub do ośrodków prowadzonych przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców na podstawie przepisów ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub miejsc, w których obywatelom Ukrainy udzielana jest opieka medyczna; finansowaniu przejazdów środkami transportu publicznego oraz specjalistycznego transportu przeznaczonego dla osób z niepełnosprawnością w szczególności do miejsc lub pomiędzy miejscami, o których mowa w pkt 1-3; zapewnieniu środków czystości i higieny osobistej oraz innych produktów. Także wojewodowie koordynują pomoc – działania organów władzy publicznej, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców, a w zakresie wskazanym w akapicie powyżej są oni uprawnieni do wydawania poleceń obowiązujących wszystkie organy administracji rządowej działające na obszarze województwa, państwowe osoby prawne, organy samorządu terytorialnego, samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.

Świadczenia dla osób udzielających pomocy uchodźcom

Każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, którzy uciekli z terenu swojego kraju przed wojną, może być przyznane na jego wniosek, świadczenie pieniężne. Będzie ono przyznawane z tego tytułu nie dłużej niż za okres 60 dni, lecz okres ten może być przedłużony w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Zgodnie z treścią rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 marca 2022 r. w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunków przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty (Dz. U. poz. 605), maksymalna kwota takiego świadczenia wyniesie 40 zł, a może ona zostać podwyższona przez wojewodę w przypadku zapewniania zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przed dniem wejścia w życie ustawy, gdy podmiotem zapewniającym zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy jest jednostka organizacyjna, osoba prawna albo przedsiębiorca.

Świadczenia dla obywateli Ukrainy

Obywatelom Ukrainy, których pobyt uznawany jest za legalny, przysługuje prawo do:

• świadczeń rodzinnych, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego; świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny, specjalny zasiłek opiekuńczy oraz świadczenie pielęgnacyjne; zapomoga wypłacana przez gminy, na podstawie art. 22a – tzw. becikowe gminne; świadczenia wypłacane przez gminy na podstawie art. 22b – tzw. dodatkowe świadczenia gminne; jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka; świadczenie rodzicielskie);
• świadczenia wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. z 2019 r. poz. 2407 oraz z 2021 r. poz. 1162, 1981 i 2270), jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• świadczenia dobry start, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2022 r. poz. 447), jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• rodzinnego kapitału opiekuńczego, o którym mowa w ustawie z dnia 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym (Dz. U. poz. 2270), jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna, o którym mowa w art. 64c ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2021 r. poz. 75, 952, 1901 i 2270), jeżeli zamieszkuje z dzieckiem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
  • odpowiednio na zasadach i w trybie określonych w tych przepisach, z wyłączeniem warunku posiadania karty pobytu z adnotacją "dostęp do rynku pracy".

Przy tym na potrzeby ustalania prawa do świadczeń nie bierze się pod uwagę dochodu członków rodziny, którzy zgodnie z oświadczeniem obywatela Ukrainy, pozostali na Ukrainie. Nadto przysługujące na dziecko świadczenia lub dofinansowania przysługują także opiekunowi tymczasowemu. Jednym z najważniejszych uprawnień jest prawo do jest uprawniony do opieki medycznej udzielanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obejmującej świadczenia opieki zdrowotnej na zasadach i w zakresie, w jakim osobom objętym obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym przysługuje prawo do świadczeń na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1285, z późn. zm.), z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacji uzdrowiskowej, a także podania produktów leczniczych wydawanych świadczeniobiorcom w ramach programów polityki zdrowotnej ministra właściwego do spraw zdrowia. Obywatelowi Ukrainy, który przebywa na terytorium RP legalnie, i który został wpisany do rejestru PESEL, mogą być także przyznawane świadczenia pieniężne i niepieniężne, na zasadach i w trybie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, w gminie, na terenie której przebywa. Zupełnie nowym świadczeniem przyznanym przez specustawę jest pomoc w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe. Organem właściwym w sprawach tego świadczenia pieniężnego jest wójt, burmistrz, prezydent miasta właściwy ze względu na miejsce pobytu osoby, która o świadczenie się ubiega. Te same organy winny także zapewnić bezpłatną pomoc psychologiczną obywatelom Ukrainy, którzy mają również możliwość skorzystania z pomocy żywnościowej w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym.

Prawo do wykonywania pracy przez obywateli Ukrainy

Obywatel Ukrainy jest uprawniony do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie pobytu zgodnego z obowiązującymi przepisami, w przypadku gdy wjechał legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. deklaruje zamiar pozostania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (sytuacja opisana w akapicie Legalizacja pobytu) lub jest obywatelem Ukrainy przebywającym legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zwłaszcza interesujący jest ten ostatni przypadek, bo należy go odczytywać w ten sposób, że nowe możliwości otrzymują wszyscy obywatele Ukrainy przebywający legalnie na terytorium RP, nie tylko ci, którzy przybyli w związku z wojną, po 24 lutego 2022 r. i to bezpośrednio z terytorium Ukrainy. Obowiązek, jakiego należy tu dochować aby legalnie powierzyć wykonywanie obywatelowi Ukrainy pracy polega na powiadomieniu przez podmiot powierzający wykonywanie pracy, w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy powiatowego urzędu pracy właściwego ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania podmiotu o powierzeniu wykonywania pracy temu obywatelowi. Powiadomienia takiego należy dokonać za pośrednictwem systemu teleinformatycznego praca.gov.pl. W powiadomieniu takim, oprócz danych podmiotu powierzającego wykonanie pracy oraz danych osobowych pracownika (w tym numeru PESEL – jeśli został nadany) należy wskazać rodzaj umowy pomiędzy podmiotem powierzającym wykonywanie pracy a obywatelem Ukrainy, stanowisko lub rodzaj wykonywanej pracy oraz miejsce wykonywanej pracy. Obywatel Ukrainy, o którym mowa na wstępie, może także zarejestrować się jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 albo 22 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2021 r. poz. 1100, z późn. zm.). Może on także – pod warunkiem uzyskania numeru PESEL – podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium RP na takich samych zasadach jak obywatele Polski. Jeśli chodzi o lekarzy i lekarzy dentystów z Ukrainy, to zgodnie z przepisami specustawy, przez okres 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r. obywatelowi Ukrainy, który uzyskał kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty poza terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, można udzielić zgody na wykonywanie zawodu lekarza albo zgody na wykonywanie zawodu lekarza dentysty oraz przyznać warunkowe prawo wykonywania zawodu lekarza albo warunkowe prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli spełnia warunki, o których mowa w art. 7 ust. 2a pkt 3-5 i 7 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Analogiczne zasady obowiązują osoby z Ukrainy, które posiadają kwalifikacje pielęgniarki lub pielęgniarki położnej.

Zezwolenie na pobyt czasowy – możliwość wykonywania pracy bez zezwolenia na pracę

Obywatelowi Ukrainy, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest lub był uznawany za legalny na podstawie przepisów specustawy, udziela się, na jego wniosek, zezwolenia na pobyt czasowy, przy czym stosuje się przepisy ustawy o cudzoziemcach. Zezwolenia takiego udziela się jednorazowo na okres 3 lat. Wniosek o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy, o którym mowa powyżej winno być złożone nie wcześniej niż po upływie 9 miesięcy od dnia wjazdu, ale nie później niż w okresie 18 miesięcy od dnia 24 lutego 2022 r. Jeśli wniosek zostanie złożony przed upływem 9 miesięcy od dnia wjazdu wojewoda pozostawi go bez rozpoznania. Skutkiem wydania takiego zezwolenia jest uprawnienie do wykonania przez obywatela Ukrainy pracy na terytorium RP bez konieczności posiadania zezwolenia na pracę.

Małoletni bez opiekuna, piecza zastępcza

Małoletni obywatel Ukrainy, który przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez opieki osób dorosłych odpowiedzialnych za niego zgodnie z prawem obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej, reprezentuje oraz sprawuje pieczę nad jego osobą i majątkiem opiekun tymczasowy, który ustanawiany jest przez właściwy miejscowo sąd opiekuńczy. Osobami tymi w pierwszej kolejności mogą być krewni, powinowaci lub inne osoby dające rękojmię należytego wykonywania obowiązków opiekuna. Nadzór nad realizacją praw i obowiązków opiekuna tymczasowego sprawuje ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych. Nadto sąd może powierzyć pełnienie funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka wobec dziecka będącego obywatelem Ukrainy, legalnie przebywającym na terenie kraju obywatelom Ukrainy, nawet jeśli nie spełniają oni wymogów dotyczących rodzin zastępczych lub prowadzących rodzinne domy dziecka w zakresie niezbędnych szkoleń.

Edukacja

Studenci – zarówno obywatele Polski jak i obywatele Ukrainy, których pobyt uznawany jest za legalny, którzy w dniu 24 lutego 2022 r. byli studentami uczelni działających na terenie Ukrainy, są uprawnieni do złożenia oświadczenia o tym, że studiowali i o poziomie studiów – wyniki studiów mogą zostać na podstawie takiego oświadczenia uznane przez uczelnię polską, przy czym winna ona przeprowadzić weryfikację tych oświadczeń. W przypadku różnic programowych, uczelnia polska może zobowiązać do złożenia odpowiednich egzaminów lub odbycia praktyk zawodowych. Bez konkursu zatrudnienie mogą znaleźć na terenie RP nauczyciele akademiccy z Ukrainy zarówno na uczelniach jak i innych jednostkach naukowych oraz instytutach badawczych. Jeśli chodzi o resztę systemu oświaty to cudzoziemcy legalnie przebywający na terenie RP mogą korzystać z nauki i opieki na takich samych zasadach jak obywatele RP. Nie jest to rozwiązanie przewidziane specustawą, lecz wynika z ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1082 z późn. zm.). Przepisy tej ustawy przewidują również, że osoby nie władające językiem polskim w stopniu wystarczającym do korzystania z edukacji, mają prawo do bezpłatnej nauki w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych. Ministerstwo Edukacji potwierdziło przy tym, że uczniowie będący obywatelami Ukrainy zgłaszać się mogą w każdym czasie, także w trakcie roku szkolnego.

Mieszkanie

Jeśli chodzi o kwestię miejsca do zamieszkania, to specustawa przygotowała szereg zmian, m. in. w zakresie użyczania lokali oraz najmu obywatelom Ukrainy. W ich przypadku wstrzymane jest stosowanie przepisów ustawy o ochronie praw lokatorów oraz specustawy covidowej, które uniemożliwiają eksmisję. W przypadku natomiast najmu okazjonalnego, obywatel Ukrainy nie musi wskazywać innego lokalu, w którym będzie mógł zamieszkiwać w przypadku egzekucji opróżnienia i wydania zajmowanego lokalu oraz złożenia oświadczenia właściciela lokalu lub osoby posiadającej tytuł prawny do lokalu o wyrażeniu zgody na zamieszkanie najemcy i osób z nim zamieszkujących w lokalu wskazanym w oświadczeniu.

Przepisy karne

W czasie trwania wojny na terenie Ukrainy, ustawodawca dostrzegając zagrożenia, jakie wiążą się z masowym napływem uchodźców, postanowił całkiem słusznie zaostrzyć szereg przepisów karnych, mając na względzie zwiększenie ochrony osób uciekających przed wojną. Z tego względu zaostrzone zostały czasowo kary m.in. za stręczycielstwo, kuplerstwo i sutenerstwo, handel ludźmi, bezprawne pozbawienie wolności czy zmuszanie do określonego zachowania.

Ubezpieczenie OC

W przypadku gdy uchodźcy z Ukrainy otrzymają bezpłatne, ważne 30 dni graniczne ubezpieczenie OC, przy przekroczeniu granicy pojazdem mechanicznym – w przypadku szkody, pokryje ją w całości Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny.

Ustawa weszła w życie z dniem ogłoszenia, a więc 12 marca 2022 r., jednakże co do zasady nadano jej moc wsteczną od dnia 24 lutego 2022 r.